Jet akımları, Dünya’nın troposferi ile stratosfer arasındaki geçiş tabakası olan tropopozda, dünya yüzeyinin yaklaşık 10 km (6,2 mil) üzerinde bulunan çok hızlı hareket eden hava akımlarıdır. Büyük jet akımları genellikle batıdan doğuya doğru dalgalı dar bir yol izler. Ekvatorun her iki tarafında jet akımları vardır. Kutuplara yakın jet akımlarına polar jet akımları, tropiklerde ise polar jetlerden daha zayıf olan subtropikal jet akımları denir. Jet akışları, güçlü rüzgarlar üreten sıcaklıktaki atmosferik değişikliklerle birlikte gezegenin yörünge dönüşü nedeniyle oluşur.
Jet akımları nasıl keşfedildi?
Jet akımları, gerçek keşiflerinden önce uzun bir süre Dünya’da var olmuş olsalar da, jet akımları olarak adlandırılmıyorlardı; bunun yerine, hava durumu gözlemcileri, ekvatoral duman akışı veya Almanca’da jet akışı anlamına gelen strahlstromung gibi onlara atıfta bulunmak için başka terimler kullandılar. Jet akımlarının doğasının anlaşılması, Atlantik boyunca düzenli uçuşlar sırasında, pilotların uçuş yollarında 160 km/sa’i (100 mph) aşan kuvvetli rüzgarları fark ettiklerinde meydana geldi, ancak gerçek varlıkları ilk kez Japonların bomba atmaya çalışmasından sonra doğrulandı. ABD, bir jet akımının güçlü rüzgarlarını uçan bir yardım olarak kullanarak patlayıcı yüklü balonlar göndererek.
Jet akışlarının oluşumu
Çoğu jet akımı, troposfer ile tropopoz olarak bilinen stratosfer arasında yer alan ve 10-14 km (6,2-8,6 mil) arasında değişen yüksekliklerde batıdan doğuya doğru akar. Jet akımları, hava basıncındaki yatay değişikliklerden tüm rüzgarlarda olduğu gibi oluşur. Farklı sıcaklık ve yoğunluktaki iki hava kütlesi bir araya geldiğinde, basınç farklılıkları yakınsama noktasında kuvvetli rüzgarlara neden olur. Rüzgarlar karışmaz, ancak iki kütlenin sınırları boyunca akar. Polar jet akımı genellikle, sıcaklıktaki zıtlıkların yatay basınç değişikliklerine ve kuvvetli rüzgarlara neden olduğu bir kutup soğuk cephesi boyunca oluşur. Jet akımlarının doğu yönü, ekvator ve kutuplar arasındaki sıcaklık farklılıklarından kaynaklanmaktadır.
Jet akışı çeşitleri
İki tür ana jet akımı vardır, polar jet akımları ve subtropikal jet akımları. Polar jet akımları tipik olarak deniz seviyesinden 7-12 km (4,3-7,4 mil) yükseklikte oluşurken, daha zayıf olan subtropikal jet akımları deniz seviyesinden 10-16 km (6,2-10 mil) yükseklikte oluşur. Kuzey kutup jet akımı genellikle 30° K ve 60° K enlemleri arasında, subtropikal jet akımı ise 30° K enlemleri arasında oluşur. Bu jet akımları genellikle birkaç yüz mil uzunluğunda ve 5 km’den (3 mil) daha az kalınlıkta uzanır. Bazen kutupsal jet akımı, kuzeyde kuzey kol ve güneyde güney kol olarak adlandırılan iki jet akımına bölünebilir.
Jet akışları hava durumunu nasıl etkiler?
Çoğu zaman, meteorologlar hava durumunu tahmin etmek için bazı jet akışlarının konumunu kullanır. Kuzey yarımkürede kutupsal jet akımı, subtropikal jet akımından daha güçlü ve daha düşük bir enlemde olduğu için en çok kullanılanıdır. Kutup jet akımının güney dalgalı hareketi soğuk havayı ekvatora doğru taşırken, kuzey dalgalı hareketi direğe doğru sıcak havayı taşır; böylece ısının dünya çapında transferine katkıda bulunurlar. Jet akışlarının kıvrımlı hareketi, küresel olarak binlerce kirletici ve volkanik kül taşır. Kış aylarında, kutup jet akımı rüzgarları daha güçlüdür ve daha güneye doğru hareket ederken, yaz aylarında daha zayıftır ve daha yüksek enlemlerde oluşur.
Havacılıkta jet akımları nasıl kullanılır?
Bir jet akımının tam yerini bilmek ticari havacılık için son derece önemlidir. Bir jet akımının yolunun içinde uçarken, uçuşta harcanan zaman yaklaşık üçte bir oranında kesilebilir. Bir Pan Am uçağı, 1952’de Tokyo’dan Honolulu’ya, jet akımının dışında uçsaydı uçağı alacağı 18 saatten 11 buçuk saat sonra uçtu. Bu şekilde uçmak sadece uçuş süresini kısaltmakla kalmaz, aynı zamanda yakıt maliyetlerini de düşürür. Kuzey Amerika’da kutupsal jet akımını kullanarak uçmak çok yaygındır. Jet akımlarında dikey ve yatay bir rüzgar kesilmesinin neden olduğu temiz hava türbülansı, uçakların dalmasına neden olarak ölümcül kazalara neden olabilir.
Dünya atmosferindeki havanın Dünya’nın dönmesinden kaynaklanan sürtünmesi, farklı hava kütlelerinin sınırları boyunca akan çeşitli rüzgar modelleri üretir. Kutuplardaki soğuk sıcaklıklar, her iki yarımkürede de polar jet akımlarının oluşumunu etkiler ve ekvatordaki daha sıcak bölgeler subtropikal jet akımlarını üretir. Weatheronline.co.uk’ye göre, 7 km’nin (4,3 mil) üzerindeki irtifalarda uçabilen bir Boeing B-29 ile uçan meteorologlar, termal rüzgarın yüzey gözlemlerini kullanarak jet akımının varlığını doğruladılar.
